لزوم بررسی و توجه به پدیده مهم فرار مغزها و مهاجرت نخبگان ایرانی

 روی کار آمدن دولت روحانی و مطرح شدن موضوع آشتی ملی از سوی وی، امید  بازگشت نخبگان به کشوررا افزایش داد.

به قلم : افسرخلبان بهزاد معصومی

فرار مغزها به مهاجرت متخصصین علمی گفته می‌شود که یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی در ایران است .پدیده فرار مغزها در تمام کشورهای فاقد دموکراسی رواج دارد ولی متاسفانه بر اساس آمار سازمان ملل متحد ، ایران در زمینه فرار نخبگان دارای رتبه نخست در سطح جهان می باشد. به تاثیر نقش عوامل سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، علمی و فرهنگی  به ویژه وجود اختناق سیاسی و مذهبی در مورد این پدیده می توان اشاره کرد.

بررسی ها حاکی از آن است که هر چه در جامعه ای سطح اقتصادی و معیشت مردم بالاتر باشد از میزان فرار نخبگانش کاسته می شود. سطح پائین درآمد اساتید و نخبگان، نارسائی‌های اداری، کمبود امکانات تخصصی  و اجتماعی و خفقان سیاسی و مذهبی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان میتواند از جمله دلایل مهاجرت نخبگان از ایران باشد.

 صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده‌است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان  کشورهای در حال توسعه  جهان، مقام نخست را داراست. این در حالیست که  مسئولان حکومتی در ایران حتی وجود فرار مغزها از ایران را انکار می‌کنند. پنج کشور آمریکا،کانادا ، آلمان، فرانسه و استرالیا بیشترین جذابیت ها را برای نخبگان جهان فراهم کرده اند و در آنها عوامل کشش بیشتر از سایر نقاط دنیا است.

فرار مغزها پس از انقلاب اسلامی در ایران اغاز شد و به مرور زمان و با ایجاد بحران اقتصادی و دیکتاتوری مذهبی شدت گرفت.پس از جنگ ایران و عراق  نیز، فرار مغزها افزایش یافت. در سال ۲۰۰۶، محمود احمدی‌نژاد با سیاستهای نادرست خود  از عوامل مستقیم افزایش فرار مغزها بود. با روی کار آمدن دولت روحانی و مطرح شدن موضوع آشتی ملی از سوی رئیس جمهور جدید میانه روی جمهوری اسلامی، امید به بازگشت نخبگان به کشور افزایش یافت.

آمار خروج فارغ التحصیلان از ایران

طبق آمارهای رسمی ایران از نظر فرار مغزها در صدر کشورهای جهان قرار دارد، طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می‌کنند و ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده‌است. خروج سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالی از این کشور معادل خروج ۵۰ میلیارد دلار سرمایه سالیانه از این کشور است.

خسارتی که حاصل از فرار مغزهای ایرانی به خارج از کشور می‌شود ده‌ها میلیارد دلار در سال برآورد شده‌است.طبق آمار صندوق بین‌المللی پول هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالیه در آمریکا زندگی می‌کنند و یسیاری یه اروپا مهاجرت کرده اند.

دست‌کم حدود دوازده میلیون ایرانی در خارج از ایران زندگی می‌کنند. در این میان، ایرانیان خارج از کشور در آمریکا از نظر درآمدی در بین مهاجرین از برترین گروه‌ها هستند.

عوامل جذب نخبگان کشور به خارج

عوامل گوناگونی بر فرآیند جذب نخبگان موثر هستند. اما علل اصلی جذب شدن نخبگان ایرانی به سایر کشورها را می‌توان عوامل مهم زیر دانست:

بی توجهی به نخبگان علمی: از لحاظ روانی هر فردی نیاز به توجه دارد. به خصوص اگر این فرد بتواند به جامعه خود خدمات ویژه ای ارائه دهد که از دست افراد دیگر برنمی آید یا تعداد کمی قادر به انجام آنچه باشند که او می تواند بکند. در ایران آن قدر که در رسانه‌ها مثلاً از ورزشکاران تجلیل می‌شود، به چهره‌های علمی، استادان برجسته و دانشمندان توجه نمی‌شود. این یکی از عوامل مهم در خروج نخبگان از کشور است.

عوامل اقتصادی: مسلّما یکی از عوامل اساسی عوامل اقتصادی و فقر است. یکی از عواملی که دانشجویان بسیاری را به کشور آمریکا می‌کشاند، عامل امکانات تحصیلی ـ تحقیقی و اعطای کمک‌های تحصیلی و رفاهی فراوان است. یک فرد محقق و نخبه حتی اگر با استقبال در جامعه و نظام حاکم بر کشورش روبرو شود، با دست کاملا خالی مشکل بتواند کارش را پیش ببرد. تحقیقات علمی نیازمند امکانات فراوان مالی و سرمایه گذاریهای کلان و دیر بازده اقتصادی است که در کشور ما امکانش در حال حاضر یا اصلا نیست و یا اگر باشد برای بخشهای محدود و خاصی می باشد که معمولا نخبگان در آن راهی ندارند. این امکانات محدود فقط در اختیار افراد خاصی که وابسته به جریانهای قدرت و مورد اعتماد حکومت هستند قرار می گیرند.

خفقان سیاسی و مذهبی: از عوامل دیگر مهاجرت، نبودن امنیت سیاسی و اجتماعی جهت اظهار نظرهای علمی و نیز حاکمیت گروه‌های مذهبی (به جای علمی) بر جامعه و مراکز علمی می باشد. در کشور ما حکومت که باید از نخبگان پشتیبانی کند به علت نگاه ایدئولوژیک به مسائل نمی تواند با جریان آزاد عقاید علمی برخورد منصفانه و دور از تعصب داشته باشد.

پارتی بازی و رابطه سالاری: در ایران رابطه جای ضابطه را گرفته است و رابطه سالاری به جای شایسته سالاری حاکم است. واگذاری بسیاری از مشاغل به افراد بر اساس رابطه، و انحصاری شدن مشاغل و دادن شغل به افراد بی صلاحیت، از دیگر عواملی هستند که به مهاجرت نخبگان از کشور، کمک کرده‌است.